ارتباط با تودۀ جامعه؛ ریشۀ پیشرفت مدارس
نوشتهٔ: علامه سید ابوالحسن ندوی رحمه‌الله (مذکرات سائح في الشرق العربي/ ص ۱۷۵)
ترجمه و تحلیل: مولانا عبدالحکیم عثمانی
با توجه به آغاز ثبت‌نام در مدارس دینی و کاهش استقبال در اغلب مدارس، به نظر می‌رسد مطالعه و تامل در مطلب ذیل که اقتباسی است از دیدگاه‌های ژرف و راهگشای اندیشمند فقید جهان اسلام؛ علامه سید ابوالحسن ندوی رحمه‌الله، مفید و اثرگذار خواهد بود.
ترجمه:
بسیاری از مردم ریشه‌های پیشرفت مدارس را در درون مدارس می‌دانند، اما بنده معتقدم ریشه‌های ترقی مدارس در خارج از محیط مدارس و در بین تودۀ مردم تنیده شده است.
تا زمانی‌که مدارس از آب و خاک مرغوب تغذیه می‌شوند سرسبز و خرم هستند، اما زمانی که آب این خاک، خشکید و تغذیه و آب مناسب از مدارس قطع شد، حتما پژمردگی و خشکی به ریشه‌ها، شاخه‌ها و برگ‌های مدارس سرایت می‌کند و سپس امکان برگرداندن زندگی و شادابی از کانال‌های مصنوعی امکان‌پذیر نخواهد بود.
بدیهی است هرگاه در جامعه نسبت به دین اهتمام و توجه جدی وجود داشته باشد و نسبت به فراگیری علم احساس نیاز بشود، طبعا مدارس در کانون توجه و استقبال قرار خواهند داشت، اما اگر عکس قضیه رقم بخورد و جامعه نسبت به دین روی‌گردان و بی‌رغبت باشد، ناگزیر انصراف و احساس عدم نیاز به مدارس اتفاق خواهد افتاد.
با این وصف، ایجاد بیداری دینی و احساس نیاز به فراگیری علم در بین عموم مردم از مهمترین اولویت‌هاست و هر وقت این مهم اتفاق بیفتد، مطمئن باشید هیچ نیرویی نمی‌تواند توجه و اهتمام مردم را از مدارس سلب نماید و آن‌وقت است که مدارس توفیق دریافت هر نوع مساعدت و همکاری و عنایت ملت را خواهد داشت، در غیر این‌صورت مدارس تبدیل به جزیره‌هایی خواهند شد که هر از گاهی مورد هجوم قرار می‌گیرند.
تحلیل:
علامه سید ابوالحسن ندوی رحمه‌الله در خصوص ارتباط دوجانبه بین مدارس دینی و توده‌های جامعه، مدارس را به درختی تنومند و جامعه را به زمینی حاصلخیز دارای آب و خاک مرغوب تشبیه می‌دهد و ریشه‌های این درخت را در دل جامعه می‌بیند.
ایشان معتقد است به هر میزان که آگاهی و بینش دینی جامعه و احساس نیاز به فراگیری علم بیشتر باشد، به همان میزان، مدارس مورد توجه و حمایت مادی و معنوی جامعه قرار می‌گیرند.
بنابراین در این زمینه اثرگذاری دعوتگران دینی در رشد و شکوفایی مدارس دینی به‌ویژه اثرگذاری دعوت‌وتبلیغ که علامه مولانا محمدالیاس کاندهلوی رحمه‌الله اساس آن را با اخلاص تمام گذاشت، قابل تامل و توجه می‌باشد و می‌طلبد که نیروهای مشرِف و گردانندگان مراکز دینی جهت پیشرفت و ترقی و جذب فراگیر طلاب علوم دینی، با توده‌های جامعه ارتباط مستحکم داشته و در دل جامعه فرو روند و به رسالت خویش که بیداری دینی و هدایت جامعه است، عمل کنند.