از فضایل و فلسفهٔ اعتکاف.
اعتکاف از عکوف گرفته شده است، به معنای بازداشتن یا بازایستادن از خواهش های نفسانی است، اعتکاف به معنای درنگ کردن در مسجد نیز است که باعث تقرب و نزدیک شدن بیشتر به الله تعالی است. از نظر امام ابوحنیفه رحمه‌الله اعتکاف باید در مسجدی باشد که نماز پنج‌وقت در آن برپا می‌شود.
قبل از اسلام خلوت‌نشینی بود که اکثرا در غارها و کوه‌ها انجام می‌شد. خلوت‌نشینی‌ای که برگرفته از حکمت اشراقی و یونانی بود. در خلوت‌گزینی اشراقی قوهٔ تخیل خیلی بالا می‌رود. در خلوت‌نشینی اشراقی اصل بر عدم ارتباط فرد با جامعه است و حتی منجر به غرور می شود در حالی‌که اعتکاف این‌گونه نیست و هدف‌از آن تواضع و فروتنی است و فرد معتکف در واقع برای درمان غرور و اعجاب نفس و دیگر بیماری‌های نفس، حبس نفس می‌کند.
دین اسلام به خلوت‌نشینی رنگ‌وبوی دیگری داد و به آن وجههٔ خوبی بخشید. در خلوت‌نشینی اشراقی اجازه نشست و برخاست با کسی را نداشتند اما اسلام حتی واژه آن‌را تغییر داد و نامش را اعتکاف نهاد، اگرچه در اصطلاح مشایخ صوفیه از آن به خلوت‌نشینی هم تعبیر می‌شود.
بنابر عقیدهٔ مسلمانان اعتکاف باید در مساجد باشد و این دلایل خاص خود را دارد مثلا از فضایل نماز جماعت سود می‌برد، در مسجد تعلیم و تعلم هست، جستجوی شب قدر برای انسان آسان‌تر می‌شود، هم‌نشینی و مصاحبت با بزرگان و موارد مشابه دیگر در مساجد امکان پذیر است و اگر اعتکاف در مسجد جامع صورت پذیرد ثوابش مضاعف می‌شود.
پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وآله وسلم می‌فرمایند: «هو أﻱ المعتکف یعتکف الذنوب و یجزی له من الحسنات کعامل الحسنات کلها»؛
معتکف از گناهان خود کناره‌گیری می کند و به او از نیکی‌ها مانند کسی پاداش و اجر داده می‌شود که به همهٔ اعمال نیکو در بیرون مسجد مشغول است.
این حدیث اشاره لطیف به این نکته دارد که ثواب دوری از همه گناهان نیز به وی می رسد.
بنابراین ما باید رسول‌خدا را الگوی خود قرار دهیم، ایشان دهه آخر رمضان را معتکف بودند و در سال آخر عمر پر برکت خویش دو دهه آخر را به اعتکاف نشستند.
تهذیب نفس 4 رکن دارد:
قلت کلام(کم گویی)؛
قلت طعام(کم خوری)؛
قلت منام(کم خوابی)؛
قلت اختلاط با انام(کمتر نشست و برخواست کردن با دیگران).
که قلت اختلاط با انام در اعتکاف محقق می شود.
البته اعتکاف برای تمام افراد تجویز نمی شود و خلوت کردن برای برخی افراد از نظر روانشناسی مضر است و خلوت نشینی باعث می شود برخی از خیالات فاسد به سراغ بعضی از افراد بروند به قول شاعر
خیالات نادان خلوت نشین
به هم برزند عاقبت کفر و دین
از این سخن برداشت بد نشود و اسلام برای اعتکاف تجویز می کند که عالمی در اعتکاف باشد.
اعتکاف سنت موکد علی الکفایه است یعنی اگر در یک شهر چند نفر معتکف شوند، بار از دوش سایر افراد برداشته می شود.
مقصد اساسی اعتکاف حصول تقوا است،در آیه قرآن داریم که شما وقتی در مسجد هستید با زنان خویش مباشرت نداشته باشید، خداوند بدینسان حدود را بیان می‌کند تا تقوا پیشه شوند.
این نیز خود مسئله ای است که چرا اسلام خوردن و نوشیدن را برای معتکف جایز قرار داده است اما برای معتکف حتی دست دادن با زن را جایز قرار نداده است؟ حاجت با لذت نفس تفاوت دارد، در غذا خوردن نفس انسان به غذا نیاز دارد لیکن در مباشرت لذت نفس است و از این لذت قوه معنوی و روحانی آدمی ضعیف می‌شود، به همین علت اسلام آن را برای معتکف توصیه نمی‌کند.
خداوند متعال هر حکمی که گذاشته برای این بوده است که ما تقواپیشه شویم؛ مثلا روزه را برای تقوا گذاشته است، اعتکاف را نیز برای این‌که تقواپیشه شویم گذاشته‌است.
اعتدال و برابری در احکام از ویژگی‌های مسلم اسلام است. اعتکاف در واقع یک ریاضت و مجاهدت معتدلانه با نفس است.
برگرفته از کتاب برکات رمضان حکیم‌الامت مولانا اشرف‌علی تهانوی
مترجم: ولی‌الله رفیعی