اعتکاف
فضائل و مسائل
محمد داود اسحاق‌زهی«یوسفی»
یکی از عبادت‌هایی که در ماه رمضان حائز اهمیت است و رسول‌اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم تا هنگام رحلت بر آن مداومت ورزیده‌اند، «اعتکاف» است. خداوند متعال در قرآن کریم به این عبادت اشاره کرده است که به اتفاق مفسران دلیل مشروعیت آن محسوب می‌شود: «وَلا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عاكِفُونَ فِي الْمَساجِدِ؛ هنگامی که در مساجد معتکف هستید، با زنان‌تان مباشرت و آمیزش نکنید.» (بقره: ۱۸۷)
تعريف اعتكاف
اعتکاف از نظر لغوی مصدر باب افتعال و از «عکف» است که به معنای درنگ‌کردن و ادامه‌دادن می‌آید.
مفهوم اعتکاف در دین مقدس اسلام این است که شخصی به‌منظور عبادت در مسجد بماند؛ یعنی اعتكاف به معناى بندبودن، توقف‌کردن يا درنگ‌كردن در جایی است.
علما می‌فرمایند: اعتكاف عبارت از خلوتی شرعی است كه انسان خود را برای انجام طاعت الله و یاد او محبوس می‌كند و از تمام مشغله‌هایی كه میان قلب او و پروردگار فاصله ایجاد می‌كند، دوری می‌گزیند و روح و جسم خویش را به پروردگار با عظمت می‌سپارد.
اعتكاف در دههٔ اخير رمضان سُنت مُؤَّكده است و علما به این عقیده‌اند: اگر از یک قريه فقط یک شخص اعتكاف بنشیند، حكمش از ديگران ساقط می‌شود.
سابقهٔ تاریخی اعتکاف
قبل از همه باید گفت که اعتکاف تنها مخصوص شرعیت دین مقدس اسلام نبوده است، بلکه چنین عباداتی در ادیان ابراهیمی و سماوی قبل از دین مقدس اسلام هم وجود داشته است که در دین اسلام استمرار یافته است؛ با این تفاوت که در شرع مقدس اسلام برخی از خصوصیّات و احکام و شرایط آن تغییر یافته است.
از زمانی که پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم اعتکاف را به مسلمانان آموزش دادند، این سنت اسلامی در میان مسلمانان آغاز و تا به امروز ادامه دارد.
در حال حاضر مراسم اعتکاف در دههٔ پایانی ماه مبارک رمضان در بسیاری از کشورهای اسلامی، از جمله در کشور عربستان سعودی (مکه ومدینه)، با شکوه و جلال خاصی برگزار می‌شود.
همه‌ساله تعداد کثیری از مسلمانان جهان از کشورهای مختلف، به‌خصوص جوانان، سنت اعتکاف را در حرمین شریفین انجام می‌دهند. این جوانان در ماه مبارک رمضان از سراسر جهان به‌سوی مسجدالحرام می‌شتابند و در کنار بیت‌الله معتکف می‌شوند. حتی بسیاری از زائران بیت‌الله برای کسب ثواب و فضیلت اعتکاف در دههٔ آخر ماه رمضان، این ایام پربرکت را برای مراسم عمره اختصاص می‌دهند.
همچنین شمار کثیری از مسلمانان که از کشورهای مختلف اسلامی گردهم آمده‌اند، سنت اعتکاف را در مسجدالنبی و در کنار مرقد مطهر پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم بجا می‌آورند.
دلایل مشروعیت آن
خداوند عزوجل می‌فرماید:
«و عهدنا إلی إبراهیم و إسماعیل أن طهرا بیتی للطائفین و العاکفین و الرکع السجود؛ و وحی فرستادیم به‌سوی ابراهیم و اسماعیل که پاک سازید خانه مرا برای طواف‌کنندگان و معتکفین و و رکوع‌کنندگان و سجده‌کنندگان.» (بقره: ۱۲۵)
از ام‌المؤمنین عایشه رضی‌الله‌عنها روایت است که فرمود: «همانا رسول‌اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم دههٔ آخر ماه رمضان اعتکاف می‌نشستند و این عمل را تا هنگام وفاتشان انجام می‌دادند و بعد از وفات ایشان همسرانش نیز اعتکاف می‌نشستند.» (بخاری: ۲۰۳۶)
از حضرت عبدالله‌بن عمر رضی‌الله‌عنهما روایت است که فرمود: «رسول‌اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم پشت ستون توبه (در مسجدالنبی) اعتکاف می‌نمودند. برای ایشان فراشی می‌انداختند یا اینکه تختی قرار می‌دادند. (ابن ماجه: ۵۶۴)
اعتکاف یک رکن و هفت شرط دارد. رکن آن اقامت در مسجد به شیوه‌ای خاص است. داشتن نیّت اعتکاف، مسلمان‌بودن، عاقل‌بودن، اقامت در مسجدِ جامت و مواردی دیگر ازجمله شرایط صحت اعتکاف هستند. کافر و دیوانه نمی‌توانند اعتکاف کنند، (بدائع: ج ۲، ص: ۱۰۸) شرط «عاقل‌بودن» به «بالغ‌بودن» معتکف هم اشاره دارد؛ البته اعتکاف نابالغ که به رشد و هوشیاری رسیده باشد، درست است.
در مجموع در کتاب‌های فقهی برای اعتکاف احکام، مستحبات و مکروهات متعددی ذکر شده است که برای اطلاع از جزئیات احکام و مسائل اعتکاف باید به کتاب‌ها و منابع مربوط مراجعه شود، اما مهم‌ترین آنها در فهرست ذیل می‌آید.
۱. معتکف بیستم رمضان، بعد از عصر و قبل از غروب آفتاب، با نیت کسب خوشنودی الله متعال و ده روز اعتکاف وارد مسجد شود.
۲. هرگاه هلال ماه شوال رؤیت شد، اعتکافش به پایان می‌رسد.
۳. اعتکاف ده روز آخر ماه مبارک رمضان، سنت مؤکده است. اگر کسی کمتر از ده روز اعتکاف بنشیند، ثواب اعتکاف مسنون را کسب نمی‌کند.
آداب اعتکاف
مقصود اصلی اعتکاف این است که معتکف خودش را از کلیهٔ مشاغل دنیوی دور کند و کلاً در عبادت خداوند مشغول باشد و با جدیت کامل از ارتکاب هر عمل بیهوده‌ای دوری نماید، بلکه این اوقات بسیار باارزش را در تلاوت قرآن، خواندن نوافل، ذکر و عبادات و اعمالی که موجب اجر و پاداش هستند، بگذراند. (مفتی محمدتقی عثمانی، مسائل و احکام اعتکاف، ص: ۵۶)
اگر زنی در منزلش جایی را برای عبادتش اختصاص دهد، می‌تواند در همانجا اعتکاف کند. در صورت خانه‌دار بودن، لازم است از شوهرش اجازه بگیرد. اعتکاف نباید در دوران عادت ماهیانه‌‌اش باشد.
در اعتکاف واجب و مسنون برای معتکف لازم است روزه‌دار باشد، چون اعتکاف واجب و مسنون بدون روزه ادا نخواهد شد؛ البته برای اعتکاف نفلی روزه شرط
نیست. (مفتی محمدتقی عثمانی، مسائل و احکام اعتکاف، ص: ۳۳)
اقسام اعتکاف
اعتکاف سه قسم است:
۱. واجب؛ اعتکافی که فرد بر خود نذر کرده باشد.
۲. سنت مؤکده و کفایه؛ اعتکاف دههٔ اخیر ماه رمضان است؛ زیرا پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلّم از وقتی که به مدینه منوّره تشریف آوردند، تا وقتی که رحلت کردند، سنت اعتکاف را بجا می‌آوردند. بعد از ایشان، ازواج مطهّرات بر آن مواظبت نمودند و آن را استمرار بخشیدند. همچنین ایرادنگرفتن‌شان به ترک‌کنندگان اعتکاف دلیل کفایی‌بودن آن است.
۳. مستحب؛ اعتکاف نذری که در دههٔ اخیر رمضان نباشد. به عبارت دیگر، اعتکافی جدا از دو اعتکاف قبلی.
فضایل و جایزه‌های گرانبها و ارزشمند اعتکاف
بدون‌شک اعتکاف یکی از سنت‌هایی است که بر نفس بشری دشوار است، اما جوایز آن به لطف الله بسیار بزرگ و ارزشمند است.
از بهترین جوایز اعتکاف
۱. دریافتن شب قدر و به‌دست‌آوردن ثواب عبادت هزار ماه که برابر است با ۸۳ سال.
۲. بخشیده‌شدن گناهان و ازبین‌رفتن سیئات در ایام اعتکاف. عطاء رحمه‌الله می‌فرماید: مثال شخص معتکف مانند مردی نیازمند است که بر در خانهٔ بزرگی نشسته و برنمی‌خیزد و می‌گوید: بلند نمی‌شوم تا اینکه حاجتم را برآورده کند. همچنین شخص معتکف در خانهٔ الله (مسجد) می‌نشیند و می‌گوید: بلند نمی‌شوم تا اینکه خداوند مرا بیامرزد و گناهان مرا عفو کند. (لله المثل الأعلی)
۳. حفظ روزه از تمامی کارهایی که آن را خدشه‌دار و ثواب آن را کم می‌کند.
۴. تمرین نشستن در مسجد و مواظبت بر نمازهای پنج وقت با جماعت که فضایلی خاص دارد:
الف: کسی که در مسجد می‌نشیند، یقیناً مسجد را قلباً دوست دارد و این دوست‌داشتن و تعلق خاطر به مسجد بسیار باارزش است. از حضرت ابوهریره رضی‌الله‌عنه روایت است که رسول‌الله صلى‌الله‌عليه‌وسلم می‌فرمایند: «هفت گروه (فردای قیامت) در زیر سایهٔ خداوند هستند و یکی از آن هفت گروه، «و رجل قلبه معلق بالمساجد؛ مردی است که قلبش همیشه با مساجد گره خورده است»؛ یعنی همیشه به فکر عبادت و نماز است.
ب: کسی که در مسجد می‌نشیند و انتظار نماز را می‌کشد، دو امتیاز ویژه دارد: یکی اینکه تا مادامی که در مسجد نشسته است، ثواب نماز برایش نوشته می‌شود و دیگر اینکه فرشتگان برای او دعای رحمت و مغفرت می‌کنند.
مکروهات اعتکاف
امور ذیل اعتکاف را مکروه میوکند:
۱. معتکف کلاً سکوت کند؛ سکوت کامل در شریعت عبادت محسوب نمی‌شود اگر کسی گمان کند که سکوت عبادت است، در این صورت مرتکب گناه و بدعت خواهد شد؛ اما اگر سکوت را عبادت تصور نکند، بلکه هدفش دوری‌جستن از ارتکاب گناه و بدعت باشد، در این صورت، اشکالی نخواهد داشت و به وقت ضرورت به قدر ضرورت باید صحبت کند. (الدر المختار) چون در برخی موارد سکوت کامل موجب ضياع حقوق دیگران خواهد شد.
۲. گفتن سخنان بیهوده؛ البته به قدر ضرورت می‌تواند صحبت کند، مشروط بر اینکه حرمت مسجد را نگه دارد. (منحة الخالق)
۳. دادوستد در مسجد و آوردن کالای تجاری داخل مسجد؛ مسجد محل عبادت و اعتکاف فرصت استثنایی قرب بنده به الله است، پس در این فرصت مبارک نباید به فکر امورات دنیایی بود که می‌توان آنها را در فرصت‌های دیگر نیز انجام داد.
۴. معتكف در مسجد گوشه‌ای را برای اعتکاف اختصاص دهد تا برای نمازگزاران و سایر معتکفین مزاحمت ایجاد نشود.
۵. نوشتن و دوختن لباس یا آموزش‌دادن جهت دریافت حقوق. (علامه ابن نجیم، بحر الرائق، ج ۲، ص: ۳۲۷) البته اگر معتکفی نتواند نیازهای دوران اعتکافش را برآورده کند و کاری از امور فوق را انجام دهد، اشکال ندارد.
مواردی که اعتکاف را باطل می‌کند:
۱. بیرون‌شدن از محدودهٔ مسجد؛ هرچند برای چند لحظه باشد، اعتکافش باطل می‌شود. خروج از مسجد به عرف عام بستگی دارد؛ یعنی همین که معتکف پایش را از محدودهٔ مسجد بیرون گذاشت، اعتکافش باطل می‌شود. با این توضیح، اگر معتکف تنها سرش را از مسجد بیرون کند، اعتکافش باطل
نمی‌شود. (علامه ابن‌نجیم، بحرالرائق: ج ۲، ص: ۳۲۶)
۲. بیرون‌شدن از مسجد بدون عذر شرعی؛ خواه با فراموشی باشد یا اشتباهی یا عمدی، در هر صورت اعتکاف باطل می‌شود. البته در صورت فراموشی و اشتباهی گناهی بر او نخواهد بود.
۳. اگر معتکف به گمان خودش مکانی را جزو مسجد دانسته و به آنجا برود، درحالی‌که آن مکان جزو مسجد نبوده باشد، در این صورت نیز اعتکاف باطل می‌شود. به‌همین‌خاطر معتکف باید پیش از اعتکاف محدودهٔ مسجد را بشناسد.
۴. چون برای اعتکاف واجب و مسنون روزه ضروری است، لذا در صورت باطل‌شدن روزه، اعتکاف هم باطل می‌شود؛ فرق نمی‌کند معتکف روزه‌اش را قصداً باطل باشد یا به اشتباه. مقصود از ابطال روزه به اشتباه اینکه معتکف می‌داند روزه است، اما بی‌اختیار کاری انجام داد که روزه‌اش را باطل کرد؛ مانند خوردن سحری بعد از طلوع فجر صادق یا افطارنمودن قبل از غروب آفتاب یا آبی را که در دهانش است، بی‌اختیار فرو ببرد. در همهٔ این صورت‌ها روزه و اعتکاف باهم باطل می‌شود. اما اگر معتکف نداند که روزه است و چیزی بخورد یا بنوشد، روزه‌اش باطل نمی‌شود، پس اعتکافش هم باطل نمی‌شود.
۵. اعتکاف با همبستری باطل می‌شود؛ خواه عمدی باشد یا به فراموشی خواه در شب باشد یا در روز (علامه مرغینانی، هدایه: ج ۱)
۶. معتکف نباید همسرش را ببوسد؛ چون اگر هنگام بوسیدن انزال شود، اعتکافش باطل می‌شود. در صورت انزال‌نشدن، اگرچه این عمل جایز نیست، اما اعتکافش باطل نمی‌شود. (علامه مرغینانی، هدایه: ج ۱)