رمضان؛ ماه مهربانی، سخاوت و نیکوکاری
بخش دوم
رمضان و گسترش نیکوکاری
ماه رمضان فرصتی ویژه برای گسترش نیکوکاری و همدلی در جامعه است، زیرا روحیه‌ی ایثار، سخاوت و کمک به نیازمندان در این ماه تقویت می‌شود. روزه‌داری باعث درک بهتر سختی‌های مستمندان شده و مسلمانان را به بخشندگی و انفاق در راه خدا تشویق می‌کند. همچنین، سنت‌هایی مانند افطاری دادن، صدقه، زکات فطره و حمایت از محرومان در رمضان رونق بیشتری می‌یابد و موجب ایجاد انسجام اجتماعی و محبت بین افراد جامعه می‌شود. در این جا به این موضوع که چرا رمضان ماه نیکوکاری است، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
1. چرا رمضان ماه نیکوکاری است؟
رمضان به عنوان ماه نیکوکاری شناخته می‌شود، زیرا در این ماه مسلمانان تشویق می‌شوند تا به دیگران کمک کنند و کارهای خیر انجام دهند. دلایل اصلی این موضوع عبارت‌اند از:
الف. تقویت روحیه همدلی: روزه‌داری باعث می‌شود افراد سختی گرسنگی و تشنگی را درک کنند و نسبت به نیازمندان احساس همدردی بیشتری داشته باشند. پیامبر ص در این ماه به انفاق و کار خیر خیلی توجه داشت چنانچه در حدیثی از ابن عباس آمده است: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَجْوَدَ النَّاسِ، وَكَانَ أَجْوَدُ مَا يَكُونُ فِي رَمَضَانَ؛ ترجمه: رسول الله صلى الله عليه وسلم سخاوتمندترين مردم در رمضان بود.»(صحیح بخاری حدیث شماره 1715). این حدیث بیانگر اوج سخاوت پیامبر اکرم ﷺ، به‌ویژه در ماه رمضان است، که رسول خدا ﷺ در این ماه بیش از همیشه در انجام کارهای خیر و کمک به دیگران پیش‌قدم بود.
ب. اطعام نیازمندان در رمضان: قرآن کریم می‌فرماید: «وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا»؛ ترجمه: «و غذا را به سبب دوستی او [خدا] به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند.»(انسان، آیه 8) بسیاری از مسلمانان در این ماه، زکات مال خود را پرداخت می‌کنند و صدقات بیشتری می‌دهند. یکی از شاخص‌ترین اعمال نیک در این ماه، اطعام نیازمندان است. در بسیاری از کشورهای اسلامی، مؤسسات خیریه و افراد نیکوکار، برنامه‌هایی برای تهیه و توزیع غذا میان افراد کم‌برخوردار ترتیب می‌دهند. این عمل به ویژه در شب‌های قدر به اوج خود می‌رسد.
ج. پاداش چندبرابر اعمال نیک: بر اساس باورهای اسلامی، پاداش اعمال خیر در ماه رمضان چندین برابر است. بنابراین افراد به انجام کارهای نیک مانند کمک به دیگران، اطعام فقرا و انجام کارهای داوطلبانه تشویق می‌شوند. در اسلام، ماه رمضان به عنوان فرصتی ویژه برای افزایش پاداش اعمال نیک معرفی شده است. قرآن کریم به طور کلی درباره چندبرابر شدن پاداش اعمال نیک می‌فرماید: «مَّثَلُ ٱلَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَٰلَهُمْ فِى سَبِيلِ ٱللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِى كُلِّ سُنبُلَةٍۢ مِّا۟ئَةُ حَبَّةٍۢ وَٱللَّهُ يُضَٰعِفُ لِمَن يَشَآءُ وَٱللَّهُ وَٰسِعٌ عَلِيمٌ»؛ ترجمه: «کسانی که اموال‌شان را در راه خدا انفاق می‌کنند، همچون دانه‌ای هستند که هفت خوشه برویاند و در هر خوشه صد دانه باشد، و خداوند برای هر کس که بخواهد، [پاداش را] چندین برابر می‌کند، و خداوند گسترده‌فضل و داناست.» (سوره بقره، آیه261)
در حدیثی نیز پیامبر اکرم ﷺ درباره فضیلت اعمال نیک در رمضان می‌فرماید: «مَنْ تَقَرَّبَ فِيهِ بِخَصْلَةٍ مِنَ الخَيْرِ، كَانَ كَمَنْ أَدَّى فَرِيضَةً فِيمَا سِوَاهُ، وَمَنْ أَدَّى فَرِيضَةً فِيهِ، كَانَ كَمَنْ أَدَّى سَبْعِينَ فَرِيضَةً فِيمَا سِوَاهُ؛ ترجمه: هر کس در رمضان کار خیری انجام دهد، مانند آن است که در ماه‌های دیگر یک واجب را انجام داده، و هر کس در آن یک واجب را ادا کند، مانند آن است که در ماه‌های دیگر هفتاد واجب را به جا آورده است»(ابن خزیمه حدیث شماره1887). بنابراین، مسلمانان در این ماه به انجام کارهای نیک مانند اطعام فقرا، صدقه دادن، کمک به دیگران و انجام اعمال عبادی بیشتر تشویق می‌شوند، زیرا پاداش آن‌ها چندین برابر خواهد شد.
د. شب قدر و فرصت مغفرت: در این ماه شب قدر قرار دارد که بر اساس تعالیم اسلامی، شبی پر از رحمت و بخشش است. بسیاری از افراد با انجام کارهای نیک، امید به آمرزش گناهان خود دارند. مسلمانان به این عقیده هستند که در این شب قرآن کریم برای راهنمای بشر نازل شده، چنان‌که خداوند متعال می‌فرماید: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ»؛ ترجمه: «ما آن (قرآن) را در شب قدر نازل کردیم.» (سوره قدر، آیه 1) همچنین فضیلت این شب بهتر از شب‌های دیگر است؛ چنان‌که خداوند متعال می‌فرماید: «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»؛ ترجمه: «شب قدر بهتر از هزار ماه است.» (سوره قدر، آیه3)
هـ. تقویت روحیه مهمان‌نوازی و اشتراک غذا: سفره‌های افطار به عنوان نمادی از مهربانی و بخشش در این ماه گسترش پیدا می‌کنند و افراد زیادی از این طریق به دیگران کمک می‌کنند. یکی از سنت‌های زیبا در ماه رمضان، برپایی سفره‌های افطار است که فرصتی برای تقویت روابط اجتماعی، افزایش محبت و ایجاد انسجام میان افراد محسوب می‌شود. افراد خانواده، دوستان و همسایگان گرد هم می‌آیند تا با هم افطار کنند که این خود موجب نزدیکی دل‌ها و از بین رفتن کدورت‌ها می‌شود.
در روایات اسلامی، افطاری‌دادن به روزه‌داران، به‌ویژه نیازمندان، پاداش بزرگی دارد. پیامبر اسلام ﷺ فرموده‌اند: «مَنْ فَطَّرَ صَائِمًا كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِهِ، غَيْرَ أَنَّهُ لَا يَنْقُصُ مِنْ أَجْرِ الصَّائِمِ شَيْئًا»؛ ترجمه: «هرکس روزه‌داری را افطار دهد، ثواب آن معادل ثواب همان روزه بدون کم شدن از اجر روزه‌دار خواهد بود.» (سنن ترمذی، حدیث شماره807)
به همین دلیل، رمضان به عنوان ماه نیکوکاری شناخته می‌شود، زیرا فرصتی است برای افزایش همبستگی اجتماعی و تقویت ارزش‌های انسانی مانند مهربانی، سخاوت و کمک به نیازمندان.
2. نقش صدقه فطر در حمایت از نیازمندان
صدقه فطر یا فطریه یکی از واجبات مالی در اسلام است که در پایان ماه رمضان بر مسلمانان واجب می‌شود. زکات نه‌تنها یک عبادت مالی بلکه وسیله‌ای برای حمایت از قشرهای نیازمند جامعه است. این سنت اسلامی تأثیر زیادی در کاهش مشکلات اقتصادی افراد محروم دارد. صدقه فطر یک ابزار قدرتمند برای مبارزه با فقر، تقویت همبستگی اجتماعی و ایجاد عدالت اقتصادی در جامعه است. این فریضه نه‌تنها تضمین‌کننده معیشت محرومان در عید فطر است، بلکه سبب پاکی و تکمیل عبادت روزه‌داران نیز می‌شود. پس، پرداخت زکات فطر یک وظیفه دینی و اجتماعی مهم است که می‌تواند جامعه‌ای سالم‌تر و انسانی‌تر بسازد. (ابن قدامه، ج2، ص676)
در این مورد حدیثی از پیامبر اکرم ﷺ روایت است که فرمودند: «زَكَاةُ الْفِطْرِ طُهْرَةٌ لِلصَّائِمِ مِنَ اللَّغْوِ وَالرَّفَثِ وَطُعْمَةٌ لِلْمَسَاكِينِ»؛ ترجمه: «زکات فطر، پاک‌کننده روزه‌دار از لغو و گناه، و خوراکی برای نیازمندان است.» (سنن ابی داوود، حدیث شماره 1609) این حدیث نشان می‌دهد که زکات فطر هم جنبه عبادی و پاک‌کنندگی برای فرد روزه‌دار دارد و هم وسیله‌ای برای کمک به فقرا است.