غزوهٔ بدر؛ از فتوحات جاودان رمضان در تاریخ مسلمانان
نویسنده: دکتر صلابی
مترجم: ولی‌الله رفیعی
در ماه مبارک رمضان، نخستین پیروزی مسلمانان به قیادت رسول‌الله ﷺ رقم خورد. پس از استقرار دولت اسلامی در مدینه، برنامهٔ نبوی برای گسترش دعوت در سراسر جزیرةالعرب آغاز شد. در همین راستا، غزوهٔ بدر کبری در روز ۱۷ رمضان سال دوم هجری رخ داد.
از برجسته‌ترین درس‌ها و عبرت‌های این نبرد جاودان این بود که هر کس بر خدا توکل کند، او برایش کافی‌ست و پیروزی تنها از جانب خدای متعال حاصل می‌شود.
دلایل وقوع غزوهٔ بدر
پس از صدور اجازهٔ جهاد در دوران مدنی، مسلمانان از بازگشت کاروان تجاری بزرگی از شام به رهبری ابوسفیان خبر شدند. این کاروان حامل اموال هنگفتی برای قریش بود. رسول‌الله ﷺ یارانش را بسیج کرد و بی‌درنگ با گروهی رهسپار شدند تا کاروان را از دست ندهند. مسلمانان با تمام توان نظامی خود حرکت نکردند؛ زیرا هدف اصلی‌شان تصرف کاروان بود، نه رویارویی با ارتش قریش.
در این نبرد، شمار مسلمانان سیصدواندی نفر بود که حدود دویست‌وچهل نفر از آنان را انصار تشکیل می‌دادند. ایشان تنها دو اسب و هفتاد شتر داشتند که به‌نوبت بر آن‌ها سوار می‌شدند.
ابوسفیان از حرکت مسلمانان برای تصرف کاروان آگاه شد و مسیر خود را به سمت ساحل تغییر داد و هم‌زمان برای درخواست کمک از قریش، فرستاده‌ای به مکه اعزام کرد. قریش که این اقدام را تهدیدی برای جایگاه و اقتصاد خود می‌دید، با تمام توان بسیج شد و جز شمار اندک، همهٔ نیروهای خود را آمادهٔ جنگ کرد. درنتیجه، سپاهی نزدیک به هزار نفر با دویست اسب، برای دفاع از کاروان قریش راهی شدند!
نبرد بدر کبری
صبح روز نبرد، پیامبر اکرم ﷺ سپاه خود را در صفوف منظم آرایش داد. خودش در سایبانی ماند و به درگاه خداوند چنان مشغول دعا شد که ردا از دوشش افتاد. ابوبکر رضی‌الله‌عنه نزد ایشان آمد و عرض کرد: «ای پیامبرِ خدا، کافی‌ست، پروردگارت وعدهٔ خود را برای تو عملی خواهد کرد.» در این هنگام، خداوند آیه‌ای نازل فرمود: «آن‌گاه که از پروردگار خود یاری خواستید، دعایتان را اجابت نمود که من شما را با هزار فرشتهٔ پی‌درپی یاری می‌کنم.»(انفال: ۹) رسول‌الله ﷺ از سایبانش بیرون آمد و فرمود: «به‌زودی سپاه دشمن شکست خواهد خورد و به عقب خواهد گریخت.»(قمر: ۴۵)
نبرد با درخواست مبارزهٔ تن‌به‌تن از سوی عتبة‌بن‌ربیعة، پسرش ولید و برادرش شیبه آغاز شد. ابتدا سه تن از جوانان انصار به مصاف‌شان رفتند، اما آنان نپذیرفتند و خواستار مبارزه با هم‌قبیله‌‌ای‌های خود شدند. پیامبر ﷺ علی‌بن ابی‌طالب، حمزة‌بن‌عبدالمطلب و عبیدة‌بن‌حارث رضی‌الله‌عنهم را به مبارزه با آنان فرستاد. حمزه، عتبه را و علی، شیبه را به هلاکت رساند و عبیده و ولید ضربات سختی به یکدیگر وارد کردند تا اینکه علی و حمزه به یاری عبیده شتافتند و ولید را به قتل رساندند.
پس از این رویارویی، سپاه قریش که از نتیجهٔ آن متأثر شده بود، حملهٔ خود را آغاز کرد. رسول‌الله ﷺ به یارانش فرمان داد که پیش از درگیریِ مستقیم، دشمن را با تیرهای خود هدف قرار دهند. سرانجام نبردی سخت درگرفت و خداوند، مسلمانان را با فرشتگان یاری نمود. در قرآن کریم آمده است: «زمانی که از پروردگارتان یاری خواستید، دعای شما را اجابت کرد که من شما را با هزار فرشتهٔ پی‌درپی یاری می‌کنم. و خداوند این را جز برای بشارت و آرامش دل‌های شما قرار نداد، و پیروزی تنها از جانب خداوند است، که همانا او عزیز و حکیم است.»(انفال:۹-۱۰)
در پایان نبرد، هفتاد تن از مشرکان کشته شدند که ازجمله آنان، رهبران برجسته‌ای همچون ابوجهل عمروبن‌هشام و امیة‌بن‌خلف بودند. رسول‌الله ﷺ دستور داد اجساد کشتگان مشرکین را در چاه‌های بدر بیفکنند. از سوی دیگر، هفتاد نفر از مشرکان به اسارت درآمدند و باقی افراد سپاه قریش بی‌هیچ رمقی از میدان نبرد گریختند و غنایم زیادی را رها کردند. در این جنگ، چهارده مسلمان به شهادت رسیدند که پیامبر ﷺ پیکر آنان را در بدر به خاک سپرد.
نتایج غزوهٔ بدر
این پیروزی، جایگاه مسلمانان را در سراسر جزیرةالعرب مستحکم کرد و در مدینه نیز پیامبر ﷺ را از اعتبار و اقتدار بیشتری برخوردار ساخت. پس از این واقعه، نه‌تنها مشرکان مدینه جرئت ابراز دشمنی علنی با اسلام را از دست دادند بلکه مسلمانان نیز به تاکتیک‌های نوین جنگی و شهرتی گسترده در جزیرةالعرب و فراتر از آن دست یافتند. این‌گونه غزوهٔ بدر باوجود محدودیت‌های آن، به نقطهٔ عطفی در تاریخ اسلام تبدیل شد.
ازاین‌جهت خدای‌متعال آن را «روز فرقان» نامید و فرمود: «یاد کنید از آنچه بر بندهٔ خود در روز فرقان نازل کردیم؛ همان روزی که دو گروه با هم روبه‌رو شدند.»(انفال: ۴۱) در این روز، خداوند حق را از باطل جدا کرد؛ کلمهٔ ایمان را برتر ساخت؛ دین خود را آشکار کرد و پیامبر و صحابه را یاری نمود.