ویژگی‌های تمدن اسلام

عبدالله زمانی، نیمروز_ افغانستان

مقدمه

دین مبین اسلام، با برخورداری از آموزه‌ها و فرامین حیاتی و جهان‌ساز و نیز سرچشمه‌گیری از منبع فیاض وحی و گفته‌های آسمانی، تمدنی بزرگ، یکتا و مدرن را به جهانیان عرضه نموده است.

در واقع، در میان همة ادیان آسمانی و بشری، تنها دینی که توانسته است به‌صورت جامع و کامل همة زوایای زندگی انسان‌ها را جهت‌دهی کند و جامعه‌ای همراه با مدنیت و فرهنگ به‌سازد، دین مبین اسلام بوده است. با مراجعه به منابع و اصول علمی، اعتقادی، اخلاقی و تربیتی اسلام می‌توان به ویژگی‌ها و شاخصه‌های مهم تمدن اسلام پی برد و آن‌ها را بررسی کرد.

در این نوشتة کوتاه، به مواردی از خصایص و ویژگی‌های تمدن اسلامی پرداخته و آن‌ها را مورد بحث قرار می‌دهیم.

  ۱- توحید و تعلق به دین؛

نخستین مؤلفة دین مبین اسلام، «یکتاپرستی» و «دستورپذیری از منبع دین» است. در واقع مهم‌ترین هدف بعثت پیامبر اسلام ( صلی‌الله‌علیه‌وسلم) نیز دعوت به توحید و یگانگی خداوند متعال و قبولاندن دین به انسان‌ها بوده است. چنان‌که همة دوران مکی، در مسیر  بازداشتن مردم از شرکیات و بت‌پرستی و ترغیب آنان به قبول توحید بوده است. ( ندوی، ابوالحسن علی، نبی رحمت، دوران مکی)

۲- توجه به علم و دانش؛

ویژگی مهم دیگری که پایه و اساس تمدن اسلامی است، «علم‌محوری» و«توجه زاید به کسب دانش‌های مختلف» است. این نکته را می‌توان در اولین آیات قرآن که بر پیامبر اسلام ( صلی‌الله‌علیه‌وسلم)  نازل شده است، دریافت. (قلم:۱) هم‌چنین کلمة «علم» هشتاد بار در قرآن کریم ذکر شده است و در آیات مختلفی، قرآن کریم دستور به کسب علم داده و ارزش دانش را بیان کرده است.

۳- رعایت کرامت انسانی؛

در تمدن اسلامی، انسان‌ها دارای کرامت والا و بسیار بلندی هستند؛ خداوند متعال فرموده است: «و لَقَد کَرَّمنا بَنِی آدَم»؛ به تحقیق که ما فرزندان آدم را کرامت دادیم.

تمدن اسلامی معتقد است مهم‌ترین گوهری که خداوند به انسان داده است، «کرامت انسانی» است و این ویژگی موجب تمایز او از سایر حیوانات می‌شود.

۴- اخلاق‌مداری؛

شاخصة دیگر تمدن اسلامی، «توجه به اخلاق» و «نیکی‌های رفتاری و برخوردی» است. تمدن اسلامی، اساس و پایة آن بر اخلاقی است که پیامبر آن برای اتمام و اکمال آن مبعوث شده است و انسان‌های خوش‌اخلاق را همراه و دوست خود در بهشت ذکر کرده‌ است. ( بخاری فی الأدب المفرد)

۵-آزاداندیشی؛

فضای تمدن اسلامی به‌گونه‌ای است که همه می‌توانند اندیشه و تفکر خویش را بیان کنند و آن‌چه را اعتقاد دارند به دیگران ارائه کنند.

آیات قرآنی و احادیث نبوی به این مهم اشاره دارند؛ قرآن کریم می‌فرماید: « إنا هدینه السبیل إما شاکرا و إما کفورا»؛ (دهر، ۳) « ما انسان را به راه راست هدایت کردیم، برخی سپاس‌گزار هستند و برخی نیز ناسپاس.».

هم‌چنین در سیرة پیامبر بزرگوار اسلام ( صلی‌الله‌علیه‌وسلم) آمده است که ایشان با «اهل کتاب مدینه» مناظره می‌کرد و آنان آزادانه عقیده خود را بیان می‌کردند. (بکار، عثمان، تاریخ و فلسفه علوم اسلامی،ص۲۳۸)

۶- عدالت‌محوری؛

تمدن اسلامی بیش از هر تمدن دیگری نسبت به عدالت و رعایت موازین آن تاکید و توصیه دارد. درواقع، شاخصة مهم این دین آسمان، «رعایت عدالت» و «یکسان‌نگری به همة انسان‌ها» است.

خداوند تعالی در مورد عدالت می‌فرماید: وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا  اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ  إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ؛ « دشمنی‌‌های قومی شما را به ترک عدالت نکشاند. عدالت‌پیشه باشید که آن نزدیک‌ترین رکن به پرهیزگاری است، از کیفر الهی بترسید، همانا خداوند به اعمال شما وقوف دارد.»

۷-جهان‌شمولی؛

تمدن اسلامی، چشم‌انداز و گسترة آن جهانی است. برای همه انسان‌ها با تمام فرهنگ‌ها و سلایق برنامه دارد و می‌تواند آنان را جهت‌دهی کند.

قرآن کریم می‌فرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَكَ إِلَّا كَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلَكِنَّ أَكْثَرَ ٱلنَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ» (سبا/۸)؛ « و ما تو را نفرستادیم، مگر بشارت‌دهنده و بیم‌دهنده برای همه انسان‌ها و لیکن بسیاری از مردم نمی‌دانند.»

۸-آسان‌گیری و مدارا؛

ویژگی مهم دیگر تمدن اسلامی، آسان‌گیری و مدارا با تمام فرهنگ‌ها و بینش‌های مختلف است. پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) مبعوث شده است تا بر خود و انسان‌ها آسانی را به ارمغان بیاورد و سختی‌های زندگی برطرف کند.

هم‌چنین وقتی ایشان سیدنا معاذ و ابوموسی اشعری ( رضی‌الله‌عنهما) را به یمن فرستادند، آنان را چنین توصیه کردند: «یسرا و لا تعسرا، بشرا و لا تنفرا» ( بخاری)؛ «بر مردم آسان بگیرید و سخت نگیرید، خوش‌خبری بدهید و مردم را به نفرت نیندازید.»

نتیجه

آن‌چه در این نوشتار مختصر آمد، درواقع بخش کوچکی از شاخصه‌ها و ویژگی‌های تمدن اسلامی بود که در ابعاد مختلف اعتقادی، دینی، علمی، فرهنگی، اقتصادی و… به جهانیان ارایه شده است. عموم ملت‌های دنیا و فرهنگ‌های مختلف انسانی اگر می‌خواهند طعم واقعی مدنیت و مدرنیته‌بودن را بچشند، به آنان توصیه می‌کنیم به آغوش اسلام بازگردند و از تمدن والا و توأم با فلاح دنیوی و اخروی، خود را بهره‌مند سازند.

منابع:

قرآن کریم؛

صحیح بخاری؛

بکار، عثمان، تاریخ و فلسفة علوم اسلامی، ترجمة محمدرضا مصباحی، مشهد؛

ندوی، ابوالحسن ندوی، نبی رحمت، ترجمه محمدقاسم قاسمی، زاهدان.