مولانا جلیل‌الله؛ عالم فرهیخته و محقق توانا
نویسنده: محمد‌اسحاق صالحی
علمای دین در واقع رهبران معنوی جامعه هستند. آنان با تلاش‌وپشتکار خود در جامعه، نقش کلیدی ایفا می‌کنند. علمای حقیقی همیشه در سنگر حق بوده و به‌هیچ وجه طرف‌داری از حق را رها نمی‌کنند گرچه گفتن حق‌وحقیقت برای آنان هزینه‌های سنگینی دربرداشته باشد. علمای دین، بیدارگران و سازندگان جامعه هستند. آنان با تربیت درست و بیدارگری و آگاه‌سازی دقیق، نسل‌های زیادی را از منجلاب فتنه، فساد، تباهی و سیه‌روزی نجات داده و برای اقامهٔ دین تلاش می‌کنند.
یکی از این علمای بزرگوار که زندگی‌اش را وقف خدمات دینی و معنوی نمود و به جامعه خادمان و فرزانگان دینی و معنوی تقدیم کرد: مولانا جلیل‌الله مولوی‌زاده بود. ایشان یکی از علمای بزرگ و مجاهدان و مبارزان مشهورِ افغانستان بود. مولانا جلیل‌الله، با خدمات فراوانی که برای مردم افغانستان انجام داد، نزد بیشتر مردم کشور، جایگاه و منزلت بلندی داشت، بیشترِ مردم با درک جایگاه و مقام ایشان، به‌‌این عالم دین به دیده احترام می‌نگریستند و خدمت‌هایش را می‌ستودند.
مولانا جلیل‌الله رحمه‌الله در سال ۱۳۱۰ هـجری شمسی در شهر هرات، منطقهٔ «کارته» در خانوادهٔ اهل علم و عرفان دیده به‌جهان گشودند.
دروس ابتدایی‌شان را نزد والد ماجدشان مولانا رحمت‌الله صدیقی هروی که از علمای مشهور منطقه بودند، خواندند. سپس برای ادامه‌ی تحصیل و فراگیری علوم منقول و معقول به‌‌صورت تخصصی، راهی هندوستان و پاکستان شدند و دورهٔ حدیث و تخصص فقه حنفی (فتوا) را در دارالعلوم دیوبند که یکی از مراکز علمی معروف جهان اسلام است، خواندند. مولانا جلیل‌الله برای کسب علم‌ومعرفت و برای سیراب نمودن عطش علمی‌اش در برابر اساتید زیادی زانوی تلمذ زده و از محضرشان کسب فیض نموده‌است.
از مشهورترین اساتید ایشان می‌توان: مولانا رحمت‌الله صدیقی، مولانا محمّد‌ادریس کاندهلوی، مولانا خان بهادر مارتونگی، مولانا محمّد نذیر چکیسری، مولانا محمّد أیّوب تیلوسی رحمهم‌الله، را نام برد.
مولانا رحمه‌الله در زمینه‌های مختلف به‌ویژه در بخش تفسیر و حدیث تبحر داشتند و مدت‌ها در مراکز مختلفی به تعلیم شاگردان پرداختند و آثار علمی و تحقیقی نیز از ایشان به‌جا مانده‌است. مهم‌ترین آثار علمی ایشان عبارت‌اند از:
۱. تفسیر المشارق در 60 جلد؛
۲. رحمة الباري شرح صحیح البخاري در 30 جلد؛
۳. العرفان فی علوم القرآن در اصول تفسیر در دو جلد؛
۴. طلیعه نور در اصول حدیث؛
۵. ختامه مسک: شرح حدیث پایانی صحیح البخاری؛
۶. الرسالة الجزیلة فی مال المفقود والحلیلة. این کتاب در زمان جهاد تألیف گردیده و به مسائل و احکام مفقود، مطابق قول مفتی به در مذهب احناف تعلق دارد؛
۷. البضاعة المزجاة في شرح المشکاة.
مولانا جلیل‌الله رحمه‌الله، درسال ۱۳۵۷ هجری شمسی در زمان حملۀ شوروی سابق به افغانستان، ابتدا به هندوستان و از آنجا به پاکستان هجرت کرده و برای مقابله با اشغالگران برنامه‌ریزی و تلاش کرد. ایشان به ایران نیز مهاجرت کرده و مدتی را در شهر زاهدان به فعالیت‌های علمی و دینی مشغول بود.
مولانا رحمه‌الله پس از پیروزی مجاهدین و خروج نیروهای اشغال‌گر شوروی از افغانستان، در عرصه‌های سیاسی نیز در سمت‌هایی همچون «وزیر معارف» در زمان دولت برهان‌الدین ربانی، «لوی څارنوالِ امارت اسلامی در دورهٔ اول حاکمیت» و «سرپرست ستره محکمه» به ایفای نقش پرداخت.
این عالم برجسته و دانش‌مند سرشناس بعد از سال‌ها مبارزه در میادین مختلف در تاریخ ۷ رجب ۱۴۴۶ هجری قمری موافق با ۱۹ جدی ۱۴۰۳ هجری شمسی، به لقای‌الله شتافت و برای همیشه با این دنیای فانی الوداع گفت. روح‌شان شاد و راه شان پر راه رو باد!